Aydınlanmanın iki yüzü

Dün Türkiye Cumhuriyeti'nin 87. kuruluş yıldönümünü kutladık. Bu vesileyle, eğer benim gibi CHP'nin yönetimde olduğu bir belediye sınırları içinde yaşıyorsanız, "Cumhuriyet aydınlatıyor... Aydınlık yarınlara..." ve benzeri sloganlar içeren afişlerle sık sık karşılaştınız. Hele bir Cumhuriyet gazetesi okuru iseniz, "Aydınlanma" belki en çok rastladığınız kavramların başında gelecektir. Ben de Cumhuriyet Bayramı dolayısıyla bu kavram üzerine yazmanın iyi bir fikir olabileceğini düşündüm. Batı düşünce tarihinde 18. yüzyıl Aydınlanma Çağı olarak anılıyor. Bu çağda bir dizi düşünür, gelişen bilimin bulguları ışığında geleneksel kurumları, gelenekleri ve ahlakı, bu bağlamda da dini inançları ve kilisenin otoritesini (kısaca statükoyu) eleştirel bir sorgulamaya tabi tuttu. Aklı ve bilimin bulgularından yararlanarak kurulu düzeninin, statükonun, egemen kurum ve fikirlerin (ideolojinin) sorgulanmasına, (dilerseniz, eleştirel akılcılığa) ilişkin değerler muhakkak ki Aydınlanma Çağı'nın bir mirasıdır. Ama "Aydınlanma"nın yegane mirası bu değildir. Aydınlanma Çağı, aynı zamanda, insanoğlunun aklını, mutlak ve tartışmasız doğrular bütünü olarak kabul edilen bilimi ve onun ürünü olan teknolojileri kullanarak doğayı ve toplumu kendi tercihleri doğrultusunda şekillendirerek, dünyayı giderek daha iyi, daha ileri, daha uygar bir yer haline getirebileceği (diyelim ki, toplum mühendisliği) düşüncesinin de kaynağıdır. Denebilir ki, Ortaçağ'dan 20. yüzyıla kadar uzanan "Modern Çağ"a damgasını vuran, esas olarak Aydınlanma Çağı'nın bu iki mirası olmuştur. Aydınlanma Çağı'nın ikinci mirası olan, kabaca "toplum mühendisliği" diyebileceğimiz yaklaşımın "toptancı" (dilerseniz devrimci) yorumları, vahim sonuçlar verdi. Bunlardan bir bölümü Karl Marx'ın toplumun gelişme kanunlarını keşfettiği fikrinden hareketle "tarihin ebeliği"ni yaptıklarını iddia eden Marxist-Leninist partiler öncülüğünde kurulan totaliter rejimlerin (komünizmin) yol açtığı felaketlerdir. Başka bir bölümü de, yine bilimi kullanarak üstün ırkı/milleti egemen k